Συμμετοχή προσωπικού στην επιχείρηση – Κίνητρα σε Α.Ε. και Ι.Κ.Ε.

του Δικηγόρου Βασίλη Δ. Οικονομίδη, 

Β.Δ. Οικονομίδης Δικηγορική Εταιρεία

www.vdilawfirm.com

Μπορεί μια επιχείρηση να είναι οικονομικά αποδοτική και ταυτόχρονα να προσφέρει ένα υγιές και ανταγωνιστικό εργασιακό περιβάλλον, στο οποίο η διοίκηση και ο κάθε εργαζόμενος νιώθει ότι και αυτός από το «πόστο» του συνεισφέρει ουσιαστικά στο τελικό αποτέλεσμα και κατ’ επέκταση στην οικονομική πρόοδο της εταιρείας και μάλιστα επωφελείται από αυτό;

Από ετών η συμμετοχή των εργαζομένων στα κέρδη της εταιρείας έχει αναγνωριστεί ως μια μεγάλη συμβολή στην επίτευξη των κοινωνικοοικονομικών στόχων της επιχειρηματικότητας και της προσαρμοστικότητας της εταιρείας, ιδιαίτερα στο πλαίσιο των σύγχρονων ανταγωνιστικών παγκόσμιων εξελίξεων. Πλήθος μελετών έχουν επισημάνει κατά καιρούς ότι η συμμετοχή των εργαζομένων στα κέρδη της εταιρείας δημιουργεί κίνητρα, ενισχύει την αφοσίωση των εργαζομένων και αυξάνει την αποδοτικότητα της εταιρείας συνολικά.

Στο παρόν άρθρο θα επιχειρηθεί μία συγκριτική επισκόπηση των δυνατοτήτων που παρέχει ο πρόσφατος Ν. 4548/2018 και ο Ν. 4072/2012 για την συμμετοχή του προσωπικού στην Α.Ε. και στην Ι.Κ.Ε. αντίστοιχα, και στα κίνητρα που προσφέρει το ισχύον νομικό πλαίσιο για την σύμπλευση των συμφερόντων εταιρείας, διοίκησης και προσωπικού. Ειδικότερα:

I. ΜΕΡΟΣ Α’: Το νομικό πλαίσιο για την συμμετοχή προσωπικού στην Α.Ε.

Λόγω της διάρθρωσης της εταιρικής μορφής της Α.Ε., έχει παρατηρηθεί συχνά στην πράξη διάσταση μεταξύ των συμφερόντων της εταιρείας και του οργάνου που έχει τα εκτελεστικά ηνία, ήτοι του Διοικητικού Συμβουλίου, ή άλλων υψηλόβαθμων στελεχών. Ένας τρόπος εξισορρόπησης των συμφερόντων των δύο αυτών πλευρών είναι η άμεση σύνδεση της ευημερίας της εταιρείας με κάποιο ίδιο όφελος για τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου ή τα στελέχη, ιδίως μέσα από προγράμματα απόκτησης μετοχών από τους τελευταίους. Τα προγράμματα απόκτησης μετοχών αποτελούν θεσμό που αποσκοπεί στη δημιουργία «κοινωνίας συμφερόντων» μεταξύ της εταιρείας που προβαίνει στη διάθεση των μετοχών και των εργαζομένων της, σε μια προσπάθεια παροχής κινήτρων συνετής διαχείρισης και επιβράβευσης της αποδοτικότητας των τελευταίων.

Στο ως άνω πλαίσιο, υπό το ισχύον δίκαιο των ανωνύμων εταιρειών (Ν. 4548/2018) προβλέπονται οι εξής δυνατότητες:

• παροχή δικαιώματος προαίρεσης για την απόκτηση μετοχών,
• δωρεάν διάθεση μετοχών και
• παροχή τίτλων κτήσης μετοχών (warrants).

1. Παροχή δικαιώματος προαίρεσης για την απόκτηση μετοχών

Ως «δικαίωμα προαίρεσης απόκτησης μετοχών» ορίζεται το δικαίωμα ορισμένου προσώπου (εδώ του εργαζομένου) να προκαλέσει με μονομερή δήλωσή του προς το άλλο μέρος (εδώ την εταιρεία ή τους μετόχους) την κατάρτιση σύμβασης πώλησης μετοχών υπό ιδιαίτερους όρους και συνθήκες. Η άσκηση του δικαιώματος αυτού υποχρεώνει την εταιρεία να έχει στη διάθεσή της τις συμφωνημένες μετοχές ή τους μετόχους να αποφασίσουν την έκδοση νέων μετοχών με παραίτηση από το δικαίωμα προτίμησης ή να μεταβιβάσουν μέρος των υφιστάμενων μετοχών τους. Το δικαίωμα αυτό μπορεί να χορηγηθεί στο προσωπικό α) στο πλαίσιο ατομικών συμφωνιών μεταξύ μετόχων και δικαιούχων, όπως ρητά πλέον προβλέπεται στο αρ. 44 του Ν. 4548/2018 ή β) στο πλαίσιο ενός προγράμματος που αποφασίζεται και εκπονείται συνολικά από την εταιρεία (αρ. 113 Ν. 4548/2018).

α) Στην πρώτη περίπτωση (αρ. 44 Ν. 4548/2018), η συμφωνία αφορά την παροχή δικαιώματος προαίρεσης απόκτησης μετοχών με μεταβίβαση από έναν ή περισσότερους μετόχους σε μέλη του προσωπικού. Τα μέρη μπορούν να συμφωνήσουν ελεύθερα τους όρους μεταβίβασης, ενώ εφαρμόζονται εν προκειμένω τα γενικώς ισχύοντα για τη σύναψη οποιασδήποτε σύμβασης αλλά και ειδικότερα οι ρυθμίσεις για την μεταβίβαση μετοχών.

β) Στη δεύτερη περίπτωση, γίνεται λόγος για πρόγραμμα (“stock purchase option plan”), καθώς κατά διεθνή πρακτική η υλοποίηση του εγχειρήματος εντάσσεται σε ένα μέσο-μακροπρόθεσμο σχεδιασμό. Νομοθετικά η περίπτωση αυτή προβλεπόταν στο άρθρο 13 παρ. 13 του κ.ν. 2190/1920 και ήδη από 1ης.1.2019 προβλέπεται από το άρθρο 113 του Ν. 4548/2018.

Με την χορήγηση των «stock options» ενισχύεται η συμμετοχή της διοίκησης και του προσωπικού στην επίτευξη ανάπτυξης και κερδοφορίας της εταιρείας. Αυτό συμβαίνει διότι τα προγράμματα stock options εξαρτούν μέρος της αμοιβής των στελεχών και των εργαζομένων από τον βαθμό επίτευξης των επιχειρηματικών στόχων. Το κύριο χαρακτηριστικό του κινήτρου αυτού έγκειται επομένως στην ικανότητά του να εξαρτά την προσανατολισμένη στο μέλλον ανταμοιβή (χρονικός ορίζοντας συνήθως 3-5 ετών) από την επαύξηση της ευρωστίας και την εν γένει αξία της επιχείρησης (βελτίωση οικονομικών αποτελεσμάτων χρήσης κλπ.). Εξάλλου, σε αντίθεση με τους μισθούς, συχνά τα δικαιώματα προαίρεσης δεν συνεπάγονται άμεσο κόστος για την εταιρεία.

Ειδικότερα, σύμφωνα με το άρθρο 113 Ν. 4548/2018, για την ενεργοποίηση ενός τέτοιου προγράμματος διάθεσης μετοχών απαιτείται απόφαση Γενικής Συνέλευσης (Γ.Σ.) που λαμβάνεται με αυξημένη απαρτία και πλειοψηφία, ενώ η ονομαστική αξία των διατιθέμενων μέσω του προγράμματος μετοχών δεν επιτρέπεται να υπερβαίνει συνολικά το 1/10 του καταβεβλημένου κεφαλαίου κατά την ημερομηνία της απόφασης της Γ.Σ. H ως άνω απόφαση της Γ.Σ. πρέπει να ορίζει κατ’ ελάχιστο τον τρόπο διάθεσης των μετοχών, τον ανώτατο αριθμό μετοχών που μπορεί να αποκτηθούν ή να εκδοθούν, την τιμή διάθεσης ή τη μέθοδο προσδιορισμού της, τους όρους διάθεσης των μετοχών και τους δικαιούχους ή τις κατηγορίες αυτών, τη διάρκεια του προγράμματος και κάθε άλλο συναφή όρο.

Στο ως άνω πλαίσιο προγραμμάτων διάθεσης μετοχών πρέπει να λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα για τον τρόπο επιλογής των δικαιούχων, ώστε να μην παραβιάζεται η αρχή της ίσης μεταχείρισης των εργαζομένων. Συνεπώς, στον βαθμό που περισσότεροι εργαζόμενοι έχουν τα ίδια προσόντα και παρέχουν τις ίδιες υπηρεσίες κάτω από τις ίδιες συνθήκες, για την εξυπηρέτηση των ίδιων αναγκών της εταιρείας, υπάρχει υποχρέωση της τελευταίας να μην αποκλείσει αδικαιολόγητα κάποιον από αυτούς από τη συμμετοχή στο πρόγραμμα.

2. Δωρεάν διάθεση μετοχών

H «δωρεάν διάθεση μετοχών» στους εργαζομένους (“stock awards”) προβλέφθηκε αρχικά στο π.δ. 30/1988 και από 1ης.1.2019 ρυθμίζεται από το άρθρο 114 του Ν. 4548/2018. Σε αυτή την περίπτωση, η μεταβίβαση των μετοχών και η δημιουργία της μετοχικής σχέσης μεταξύ των εργαζομένων και της εταιρείας συντελούνται με χαριστική αιτία, ήτοι χωρίς αντάλλαγμα, και συνήθως αμέσως μόλις πληρωθούν οι τυχόν ειδικότεροι όροι που έχουν τεθεί. Για την δωρεάν διάθεση μετοχών εφαρμόζονται ως προς τη λήψη απόφασης και τους δικαιούχους όσα ισχύουν και στο πρόγραμμα διάθεσης μετοχών του ως άνω αρ. 113 ν. 4548/2018. Ωστόσο, ειδικά για τον υπολογισμό της ονομαστικής αξίας των μετοχών που διατίθενται δωρεάν, η οποία δεν πρέπει να υπερβαίνει το 1/10 του καταβεβλημένου κεφαλαίου, προβλέπεται ότι προσμετράται και η ονομαστική αξία των μετοχών που ενδέχεται να διατεθούν με βάση τυχόν εκκρεμή δικαιώματα προαίρεσης απόκτησης μετοχών του αρ. 113 Ν. 4548/2018.

3. Παροχή τίτλων κτήσης (warrants)

Με τον Ν. 4548/2018 εισάγεται ένα νέο είδος τίτλων, οι τίτλοι κτήσης μετοχών (warrants), οι οποίοι παρέχουν το δικαίωμα στον κάτοχό τους με μονομερή δήλωσή του προς την εταιρεία να αποκτήσει μετοχές που εκδίδονται από την τελευταία έναντι καταβολής ορισμένου ποσού κατά την άσκηση του δικαιώματος, όπως συμβαίνει και με το δικαίωμα προαίρεσης. Οι τίτλοι κτήσης διαφέρουν ωστόσο από το δικαίωμα προαίρεσης στο ότι αποτελούν αξιόγραφο και μπορούν κατά τον νόμο να αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης σε ρυθμιζόμενη αγορά. Αντιθέτως, το δικαίωμα προαίρεσης έχει ενοχικό χαρακτήρα.

4. Ειδικά οι προνομιούχες μετοχές με δικαίωμα συμμετοχής στα κέρδη από ορισμένη εταιρική δραστηριότητα (Tracking preferred shares)

Οι προνομιούχες μετοχές αποτελούν ειδική κατηγορία μετοχών, οι οποίες κατ’ απόκλιση από τις κοινές μετοχές, παρέχουν στους κατόχους τους ειδικά προνόμια περιουσιακής φύσεως. Συνιστούν, επομένως, ρητά προβλεπόμενη εξαίρεση από την αρχή της ίσης μεταχείρισης των μετόχων και διακρίνονται σε προνομιούχες μετοχές με ή χωρίς δικαίωμα ψήφου εξ ολοκλήρου ή με δικαίωμα ψήφου για ορισμένα ζητήματα που θα ορίζονται σαφώς με τις διατάξεις του καταστατικού.

Τα συνηθέστερα από τα προνόμια που μπορεί να ενσωματώνουν οι προνομιούχες μετοχές είναι: προνόμιο πρώτου ή κάθε μερίσματος πριν από τις κοινές μετοχές, απόληψης σωρευτικού ή σταθερού μερίσματος, μερικής συμμετοχής στα κέρδη, απόληψης ορισμένου τόκου, συμμετοχή στα κέρδη ορισμένης εταιρικής δραστηριότητας (μετοχές κλάδου/”tracking shares”) κλπ. Το τελευταίο προνόμιο συνίσταται στην κατά προτεραιότητα συμμετοχή στα κέρδη από ορισμένη εταιρική δραστηριότητα, δηλαδή από ορισμένο αυτοτελή κλάδο μίας εταιρείας, όπως αυτό ειδικότερα μπορεί να προσδιορίζεται στο καταστατικό. Με άλλα λόγια, το συγκεκριμένο προνόμιο συνδέεται με τα κέρδη ορισμένου τμήματος της εταιρικής επιχείρησης.

Ειδικότερα, σύμφωνα με το αρ. 38 παρ. 2 του Ν. 4548/2018: « […] Χορήγηση άλλων προνομίων περιουσιακής φύσης, συμπεριλαμβανομένης της απόληψης ορισμένου τόκου ή της συμμετοχής, κατά προτεραιότητα, σε κέρδη από ορισμένη εταιρική δραστηριότητα, κατά τα ειδικότερα οριζόμενα στο καταστατικό, δεν αποκλείεται».

Στην πράξη, οι «προνομιούχες» αυτές μετοχές που θα εκδοθούν, προορίζονται να αγορασθούν από τα ηγετικά στελέχη των επιχειρηματικών μονάδων (business units) και η απόδοση των μετοχών αυτών θα εξαρτάται:

α) Από την οικονομική επίδοση (δηλαδή με βάση τα κέρδη-ζημίες) των επιχειρηματικών μονάδων που οι ίδιοι διοικούν, αλλά και

β) Από μια σειρά άλλων ποιοτικών στόχων, έτσι ώστε να διασφαλισθεί η μακροχρόνια ανάπτυξη της εταιρείας.

Mε άλλα λόγια: Όσο μεγαλύτερη ανάπτυξη σημειώνει ένα business unit, τόσο μεγαλύτερη απόδοση θα αποφέρουν οι μετοχές του διευθυντή του!

Προϋποθέσεις για την έκδοση tracking shares είναι:

• να υπάρχουν περισσότερες αυτοτελείς οικονομικές δραστηριότητες, π.χ. ο κλάδος της σταθερής, της κινητής και των εταιρικών πελατών σε μια εταιρεία τηλεπικοινωνιών ή ο κλάδος τροφίμων και ο κλάδος ειδών υγείας-καλλυντικών σε μια εταιρεία επεξεργασίας τροφίμων και χημικών,
• να υπάρχει δυνατότητα δημιουργίας λογιστικής αυτοτέλειας στη συγκεκριμένη δραστηριότητα, ώστε να παρακολουθούνται και να καταγράφονται χωριστά τα αποτελέσματα χρήσης της,
• να υπάρχει κερδοφορία σε επίπεδο επιχείρησης προκειμένου να διανεμηθούν κέρδη από μία συγκεκριμένη δραστηριότητα.

Το περιεχόμενο του προνομίου μπορεί να διαμορφωθεί, μεταξύ άλλων, με κάποια ή κάποιες από τις παρακάτω επιλογές συνδυαστικά:

• συμμετοχή στα συνολικά κέρδη (close tracking) ή σε μέρος των κερδών (loose tracking) της δραστηριότητας,
• ταυτόχρονη συμμετοχή ή αποκλεισμός ταυτόχρονης συμμετοχής και στα κέρδη της εταιρείας συνολικά,
• σωρευτικό προνόμιο (αν δεν διανεμηθούν κέρδη σε μία εταιρική χρήση λόγω ζημιών της εταιρείας παρά το ότι συγκεκριμένη δραστηριότητα είναι κερδοφόρα, το μέρισμα που θα αντιστοιχούσε στη χρήση αυτή θα καταβληθεί στην πρώτη επόμενη χρήση, κατά την οποία θα είναι δυνατή η διανομή κερδών σε επίπεδο εταιρείας).

Ο ακριβής προσδιορισμός του προνομίου, καθώς και του τρόπου υπολογισμού του μεγέθους αναφοράς (κέρδη δραστηριότητας) θα προκύπτει από τα ειδικότερα οριζόμενα στο καταστατικό της εταιρείας. Είναι, λοιπόν, δυνατό να περιλαμβάνεται στο καταστατικό ο μαθηματικός τύπος επί τη βάσει του οποίου θα υπολογίζεται το προνόμιο του δικαιούχου εργαζόμενου, αρκεί να προκύπτει χωρίς αμφιβολία η μέθοδος υπολογισμού.

II. ΜΕΡΟΣ B’: Το νομικό πλαίσιο για την συμμετοχή προσωπικού στην Ι.Κ.Ε.

1. Οι λόγοι που μια Ι.Κ.Ε. μπορεί να επιδιώξει την συμμετοχή του προσωπικού της στο εταιρικό σχήμα είναι οι ίδιοι που ισχύουν και για την Α.Ε. Ωστόσο, δεν υπάρχει εν προκειμένω ρητή διάταξη αντίστοιχη των άρθρων 113 και 114 του ν. 4548/2018 για προγράμματα διάθεσης μετοχών που καταρτίζονται και υλοποιούνται από τα όργανα της εταιρείας. Επιπλέον, σύμφωνα με την διάταξη του άρθρου 87 του ν. 4072/2012, η Ι.Κ.Ε., σε αντίθεση με την Α.Ε., δεν επιτρέπεται να αποκτά, άμεσα ή έμμεσα, δικά της μερίδια, τα οποία στη συνέχεια να δύναται να μεταβιβαστούν σε τρίτους.

Υπό το ισχύον δίκαιο της Ι.Κ.Ε. προβλέπονται οι εξής δυνατότητες:

1. Παροχή δικαιώματος προαίρεσης με συμφωνία μεταξύ εταίρων και εργαζομένων, αντίστοιχο με το δικαίωμα προαίρεσης του α. 44 ν. 4548/2018. Έτσι λοιπόν, στο α. 86 ν. 4072/2012 προβλέπεται ότι: «Οι εταίροι μπορούν να συμφωνούν μεταξύ τους ή με τρίτους την παροχή δικαιώματος προαίρεσης αγοράς ή πώλησης μεριδίων. Η συμφωνία αυτή καταγράφεται στο βιβλίο εταίρων. Αν ο διαχειριστής βεβαιωθεί ότι ασκήθηκε το δικαίωμα προαίρεσης, οφείλει να εγγράψει αμελλητί στο βιβλίο τη μεταβολή του δικαιούχου».
2. Ανάληψη εξωκεφαλαιακών εισφορών από το προσωπικό: Εναλλακτική δυνατότητα για την συμμετοχή εργαζομένων στην Ι.Κ.Ε. είναι η ανάληψη εξωκεφαλαιακών εισφορών από τους τελευταίους, οι οποίες μπορεί να προβλεφθεί ότι θα αντιπροσωπεύουν παροχή εργασίας, τεχνογνωσίας, προστιθέμενης αξίας κ.ά. Σύμφωνα με το α. 89 ν. 4072/2012, για την είσοδο νέου εταίρου με την ανάληψη νέων εξωκεφαλαιακών εισφορών απαιτείται ομόφωνη απόφαση των εταίρων, η οποία πρέπει να αναφέρει τον αριθμό των νέων μεριδίων που αποκτά ο νεοεισερχόμενος και την εισφορά που πρόκειται να αναληφθεί. Τα νέα μερίδια που θα εκδοθούν υπέρ των εργαζομένων μπορεί να ορισθούν δεσμευμένα, υπό την έννοια ότι δεν θα επιτρέπεται να μεταβιβαστούν χωρίς προηγούμενη άδεια της Συνέλευσης των εταίρων. Σε κάθε περίπτωση, προκειμένου ο εξωκεφαλαιακός εταίρος να μπορεί να μεταβιβάσει τα εταιρικά του μερίδια, θα πρέπει να εξαγοράσει τις υποχρεώσεις του, καταβάλλοντας στην εταιρεία ποσό ίσο με την αξία της εισφοράς του.

2. Στο πλαίσιο λειτουργίας της Ι.Κ.Ε. δεν υπάρχει αντίστοιχη με της Α.Ε. πρόβλεψη για την έκδοση tracking shares. Επιτρέπεται, ωστόσο, η πρόβλεψη προνομιούχων εταιρικών μεριδίων ή περιορισμών στο δικαίωμα στα κέρδη που όμως δεν υπερβαίνουν τη 10ετία. Συνεπώς, θα μπορούσε να υποστηριχθεί πώς εάν υπάρχει σχετική πρόβλεψη στο καταστατικό και ληφθεί απόφαση από τους εταίρους για τη διανομή, ορισμένα εταιρικά μερίδια θα παρέχουν μέρισμα από τα κέρδη που προκύπτουν από συγκεκριμένη εταιρική δραστηριότητα. Οι προϋποθέσεις για την πρόβλεψη τέτοιας καταστατικής ρήτρας είναι όμοιες με αυτές για την Α.Ε.

Το περιεχόμενο του προνομίου, δηλαδή ο τρόπος υπολογισμού των κερδών και κατ’ επέκταση του μερίσματος, πρέπει να προσδιορίζεται με σαφήνεια στο καταστατικό.

Έτσι, θα μπορούσε να προβλεφθεί:

• η έκδοση προνομιούχων εταιρικών μεριδίων υπέρ των εργαζόμενων, για τα οποία ο τρόπος υπολογισμού του προνομίου θα περιορίζει το μέγεθος αναφοράς στα κέρδη από ορισμένη δραστηριότητα και ταυτόχρονα
• ο αποκλεισμός του δικαιώματος των ίδιων εργαζομένων στα λοιπά κέρδη, με μέγιστο χρονικό διάστημα αποκλεισμού την 10ετία.

IΙΙ. Συμπεράσματα

Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι στο πλαίσιο της Α.Ε. και υπό το φώς του Ν. 4548/2018 υπάρχει θεσπισμένο νομικό πλαίσιο που παρέχει έναν σαφώς προσδιορισμένο οδικό χάρτη για την κατάρτιση και υλοποίηση προγραμμάτων απόκτησης μετοχών από τα διοικητικά στελέχη και εν γένει το προσωπικό, με τους περιορισμούς και τις προϋποθέσεις που τίθενται από τις σχετικές νομοθετικές διατάξεις. Τούτο δεν σημαίνει ότι περιορίζονται και οι επιλογές της εταιρείας, καθώς ο νόμος επιτρέπει τον καθορισμό εκ μέρους του αποφασίζοντος οργάνου ειδικότερων όρων και προϋποθέσεων για την υλοποίηση των σχετικών προγραμμάτων (π.χ. ως προς τον χρόνο και τις προϋποθέσεις χορήγησης και άσκησης, τους λοιπούς όρους μεταβίβασης των δικαιωμάτων προαίρεσης απόκτησης μετοχών κλπ) βάσει των αναγκών και των σκοπών της κάθε επιχείρησης.

Από την άλλη πλευρά, στο πλαίσιο της Ι.Κ.Ε. δεν τίθενται τόσο λεπτομερείς προϋποθέσεις, αλλά οι ειδικότεροι όροι συμμετοχής του εργαζόμενου στο εταιρικό σχήμα θα προκύπτουν από την συμφωνία που θα επιτευχθεί μεταξύ των μερών.

Σε κάθε περίπτωση, είναι γεγονός ότι η οικονομική συμμετοχή των εργαζομένων στην εταιρεία δύναται να διαδραματίσει έναν σημαντικό ρόλο στην τόνωση της ανάπτυξης νέων, δυναμικών εταιρειών καθώς προωθεί την σύνδεση των εργαζομένων με την εταιρεία, δημιουργώντας μεταξύ τους έναν μακροχρόνιο δεσμό, και ταυτόχρονα παρέχει κίνητρα στους εργαζομένους για την αύξηση της αποδοτικότητάς τους και κατά συνέπεια την βελτίωση των οικονομικών μεγεθών της εταιρείας.