του Δημητρίου Φίλη,
MBA Λογιστή

Εισαγωγικές σημειώσεις

Η παρούσα μελέτη έχει ως αντικείμενό την σύγκριση μεταξύ του Ν.4706/2020 και των οδηγιών του Financial Reporting Council, με σκοπό τη διαπίστωση της ανάγκης υιοθέτησης πρακτικών ορθής εταιρικής διακυβέρνησης πέραν της συμμόρφωσης με τη νομοθεσία.

Συγκεκριμένα η εργασία έχει ως αντικείμενό του την επισκόπηση της ελληνικής νομοθεσίας και ειδικά τον ν. 4706/2020, σχετικά με την εταιρική διακυβέρνηση των επιχειρήσεων που είναι εισηγμένες στο Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών καθώς και αυτών που επιδιώκουν να εισαχθούν σε αυτό καθώς και την επισκόπηση των οδηγιών σχετικά με την εταιρική διακυβέρνηση που εξέδωσε το FINANCIAL REPORTING COUNCIL (Συμβούλιο Χρηματοοικονομικής Αναφοράς) του Ηνωμένου Βασιλείου και αφορά τις επιχειρήσεις που είναι εισηγμένες στο Χρηματιστήριο του Λονδίνου.

Παράλληλα με την επισκόπηση των διατάξεων θα διερευνηθούν αυτές ώστε να διαπιστωθούν ρυθμίσεις που έχουν υιοθετηθεί στο Ηνωμένο Βασίλειο και θα μπορούσαν να εφαρμοστούν από τις εισηγμένες ανώνυμες εταιρίες στο Χρηματιστήριο Αθηνών ως καλές πρακτικές ορθής εταιρικής διακυβέρνησης.

Εννοιολογικοί προσδιορισμοί

Η εταιρική διακυβέρνηση σύμφωνα με τον ορισμό που δίδεται στην έκθεση Cadbury, προσδιορίζει το σύστημα με το οποίο οι εταιρίες διοικούνται και ελέγχονται. Με άλλα λόγια, «σύστημα εταιρικής διακυβέρνησης» εννοείται το πλαίσιο των θεσμοθετημένων ή μη κανόνων βάσει του οποίου εξασκείται η διακυβέρνηση ενός οργανισμού. (Βασιλείου Δ, Ηρειώτης Ν, Μενεξιάδης Μ, Μπάλιος Δ., (2017). Εσωτερικός έλεγχος).

Οι Andrei Shleifer και Robert Vishny ορίζουν την εταιρική διακυβέρνηση ως: «οι τρόποι με τους οποίους οι χρηματοδότες της επιχείρησης βεβαιώνονται ότι θα λάβουν απόδοση από την επένδυσή τους». (Goergem M.,(2015). Εταιρική Διακυβέρνηση)

Στις αρχές του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης για την εταιρική διακυβέρνηση, αυτή ορίζεται ως ένα σύνολο σχέσεων μεταξύ της διεύθυνσης μιας εταιρίας, του διοικητικού της συμβουλίου, των μετόχων της και των λοιπών ενδιαφερομένων μερών της (πελάτες, προμηθευτές, δανειστές, εργαζόμενοι) που αποσκοπεί στην δημιουργία, βιωσιμότητα και ανάπτυξη δυνατών και ανταγωνιστικών επιχειρήσεων.

Το Πλαίσιο της εταιρικής διακυβέρνησης

Στην Ελλάδα, το πλαίσιο της εταιρικής διακυβέρνησης αφορά τις ανώνυμες εταιρίες που είναι εισηγμένες στο Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών και συνίσταται αφενός στην υιοθέτηση αναγκαστικού δικαίου νομικών κανόνων και αφετέρου στην εφαρμογή των αρχών της εταιρικής διακυβέρνησης καθώς και στην υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών και συστάσεων μέσω αυτορρύθμισης.

Συγκεκριμένα περιλαμβάνει τον ν. 4706/2020, τις αποφάσεις της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς, διατάξεις του ν. 4548/2018 περί ανωνύμων εταιριών και αρχές, βέλτιστες πρακτικές και συστάσεις που ενσωματώθηκαν στον Ελληνικό κώδικα εταιρικής διακυβέρνησης του 2021.

Ζητείται η σύγκριση των διατάξεων του ν. 4706/2020 περί εταιρικής διακυβέρνησης με τις οδηγίες που εκδόθηκαν από το Financial Reporting Council (FRC) για τα διοικητικά συμβούλια και τις επιτροπές αυτών, των επιχειρήσεων που είναι εισηγμένες στη Χρηματιστηριακή αγορά του Ηνωμένου Βασιλείου. (Financial Reporting Council, (2018), The UK Corporate Governance Code, διαθέσιμο σε www.frc.org.uk/getattachment/88bd8c45-50ea-4841-95b0-d2f4f48069a2/2018-UK-Corporate-Governance-Code-FINAL.pdf).

Οι οδηγίες που εκδόθηκαν από το FRC (Συμβούλιο Χρηματοοικονομικής Αναφοράς) σκοπεύουν στην υποστήριξη των διοικητικών συμβουλίων και των επιτροπών τους σε θέματα αποτελεσματικότητας, διαχείρισης κινδύνων και δικλείδων που σχετίζονται με την χρηματοοικονομική πληροφόρηση (Βασιλείου, Ηρειώτης, Μενεξιάδης, Μπάλιος, 2017:264-265 ο.π.).

Ο ρόλος του Προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου

Ο ρόλος του προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου είναι καθοριστικός στην αποτελεσματικότητα του οργάνου. Σύμφωνα με το άρθρο 8 του ν. 4706/2020 σχετικά με τον Πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου αναφέρεται ότι:

«1. Ο Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου είναι μη εκτελεστικό μέλος.

2. Σε περίπτωση που το Διοικητικό Συμβούλιο, κατά παρέκκλιση της παρ. 1, διορίσει ως Πρόεδρο ένα εκ των εκτελεστικών μελών του Διοικητικού Συμβουλίου, διορίζει υποχρεωτικά αντιπρόεδρο εκ των μη εκτελεστικών μελών».

Δηλαδή, η συγκεκριμένη διάταξη κατ’ αρχάς επιβάλλει όπως ο Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου να είναι μη εκτελεστικό ή ανεξάρτητο μέλος του οργάνου, διαχωρίζοντας με αυτόν τον τρόπο την ιδιότητα του Πρόεδρου του διοικητικού συμβουλίου από εκείνη του εκτελεστικού μέλους και συγκεκριμένα την ιδιότητα του διευθύνοντος συμβούλου. (Μούζουλας, Σπ (2021),Διακυβέρνηση Ανωνύμων Εταιριών και Σύγχρονη Αγορά Κεφαλαίου, τ.1).

Κατά τις οδηγίες του FRC « ένας διευθύνων σύμβουλος δεν πρέπει να γίνεται πρόεδρος της ίδιας εταιρίας». Θεωρείται ότι αυτό συμβάλλει στην ενδυνάμωση της ανεξαρτησίας του διοικητικού συμβουλίου και αποτελεί ουσιώδη βάση ενός συστήματος ορθής εταιρικής διακυβέρνησης.

Σε περίπτωση παρέκκλισης του διοικητικού συμβουλίου από την οδηγία αυτή, προηγείται διαβούλευση του διοικητικού συμβουλίου με τους μεγαλομετόχους όπου επεξηγείται η απόφαση του διοικητικού συμβουλίου, η οποία κατά τον διορισμό γνωστοποιείται με δημόσια ανάρτηση στην ιστοσελίδα της εταιρίας.

Σε κάθε περίπτωση ο διαχωρισμός της ιδιότητας του διευθύνοντος συμβούλου με την ιδιότητα του Προέδρου συνδυασμένη με την άμεση εκλογή του διευθύνοντος συμβούλου από το σώμα της γενικής συνέλευσης των μετόχων, ενδυναμώνει την θέση των μετόχων και δίνει την δυνατότητα σε αυτούς να απομακρύνουν έναν διευθύνοντα σύμβουλο σε περιόδους που οι χρηματοοικονομικές επιδόσεις της εταιρίας υποχωρούν. (εφ. Μέτοχος & Επενδύσεις: Το αλφαβητάρι της εταιρικής διακυβέρνησης).

Ο ν. 4706/2020 δεν εισάγει διάταξη σχετικά με τις αρμοδιότητες και τα καθήκοντα του Προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου και το θέμα αυτό ρυθμίζεται από το άρθρο 89 § 3 του ν. 4548/2018 « Ο πρόεδρος ασκεί τις αρμοδιότητες που προβλέπει ο νόμος και το καταστατικό».

Κατά τις οδηγίες του FRC, ο πρόεδρος ηγείται του διοικητικού συμβουλίου και είναι υπεύθυνος για την συνολική αποτελεσματικότητα του διοικητικού συμβουλίου στην διαχείριση των εταιρικών υποθέσεων. Ο πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου πρέπει να επιδεικνύει αντικειμενική κρίση και να προωθεί μια κουλτούρα διαφάνειας και διαβούλευσης με τα ενδιαφερόμενα μέρη της επιχείρησης και να διασφαλίζει ότι οι διευθυντές της εταιρίας / εκτελεστικά μέλη του διοικητικού συμβουλίου λαμβάνουν ακριβή, έγκαιρη και σαφή ενημέρωση επί των εταιρικών υποθέσεων.

Οι οδηγίες του FRC σχετικά με τον ρόλο του Προέδρου του διοικητικού συμβουλίου συνιστούν καλή πρακτική ορθής εταιρικής διακυβέρνησης και υιοθετούνται από τον Ελληνικό Κώδικα Εταιρικής Διακυβέρνησης 2021 ως ειδικές πρακτικές και φέρουν την σήμανση Συμμόρφωση/ Εξήγηση.

Ειδικότερα μεταξύ άλλων αναφέρεται ότι ο Πρόεδρος εξασφαλίζει ότι το Διοικητικό Συμβούλιο στο σύνολό του έχει ικανοποιητική κατανόηση των απόψεων των μετόχων. Ο Πρόεδρος μεριμνά για την αποτελεσματική επικοινωνία με τους μετόχους με γνώμονα τη δίκαιη και ισότιμη μεταχείριση των συμφερόντων αυτών και την ανάπτυξη εποικοδομητικού διαλόγου μαζί τους, ώστε να κατανοήσει τις θέσεις τους.

Ο Κώδικας του Συμβουλίου Χρηματοοικονομικής Αναφοράς (FRC) σε σχέση με τα καθήκοντα του προέδρου του διοικητικού συμβουλίου αναφέρει ότι αυτός θα πρέπει να βρίσκεται σε τακτική επικοινωνία με τους βασικούς μετόχους της εταιρίας προκειμένου να ενημερώνεται και να κατανοεί τις απόψεις αυτών σχετικά με την εταιρική διακυβέρνηση και τις επιδόσεις του διοικητικού συμβουλίου.

Η σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου

Εξαιρετικής σημασίας ζήτημα στο πλαίσιο ενός συστήματος ορθής εταιρικής διακυβέρνησης, αποτελεί η σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου και η ιδιαίτερα η συμμετοχή σε αυτό μη εκτελεστικών και ανεξάρτητων μελών. (Περάκης Ευ., (2005). Το Δίκαιο της ανώνυμης εταιρίας, τ. 10, Νομική Βιβλιοθήκη).

Σύμφωνα με το άρθρο 5 του ν. 4706/2020 σχετικά με τα Μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου

«1. Το Διοικητικό Συμβούλιο αποτελείται από εκτελεστικά, μη εκτελεστικά και ανεξάρτητα μη εκτελεστικά μέλη.

2. Η ιδιότητα των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου ως εκτελεστικών ή μη εκτελεστικών ορίζεται από το Διοικητικό Συμβούλιο. Τα ανεξάρτητα μη εκτελεστικά μέλη εκλέγονται από τη γενική συνέλευση ή ορίζονται από το Διοικητικό Συμβούλιο σύμφωνα με την παρ. 4 του άρθρου 9, δεν υπολείπονται του ενός τρίτου (1/3) του συνολικού αριθμού των μελών του και, πάντως, δεν είναι λιγότερα από δύο (2). Αν προκύψει κλάσμα, στρογγυλοποιείται στον αμέσως εγγύτερο ακέραιο αριθμό».

Σε σύγκριση με τις οδηγίες του FRC παρατηρείται διαφοροποίηση ως προς τον ελάχιστο αριθμό των μη εκτελεστικών και ανεξάρτητων μελών στην σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου.

Κατά τις οδηγίες αυτές, τουλάχιστον το ήμισυ του αριθμού των μελών του διοικητικού συμβουλίου, με εξαίρεση της θέσης του Προέδρου, πρέπει να είναι μη εκτελεστικά μέλη.

Η αυξημένη σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου σε μη εκτελεστικά μέλη ενδυναμώνει την ανεξαρτησία του οργάνου και υπηρετεί με τον καλύτερο τρόπο τα συμφέροντα όλων των μετόχων σε σχέση με ένα Διοικητικό Συμβούλιο που θα απαρτίζεται από εκτελεστικά μέλη διευθυντικά στελέχη της εταιρίας.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο τα μη εκτελεστικά μέλη αντιπροσωπεύουν όλους τους μετόχους και όχι συγκεκριμένους μετόχους (όπως τους μεγαλομετόχους). Υιοθετούν την προσέγγιση των ίσων αποστάσεων (arm’s length approach) και παραμένουν ανεξάρτητα από τους συγκεκριμένους μετόχους ή από ομάδες συμφερόντων. Αντιθέτως, στον υπόλοιπο κόσμο οι μεγάλοι μέτοχοι, οι προμηθευτές, οι πελάτες και οι εργαζόμενοι συχνά εκπροσωπούνται στο διοικητικό συμβούλιο και οι εκπρόσωποί τους συχνά επιδιώκουν ανοιχτά τα συμφέροντα της ομάδας ή των ομάδων τους. (Goergem M,2015:156 ο.π.)

Ο Κώδικας του Συμβουλίου Χρηματοοικονομικής Αναφοράς (FRC) σε σχέση με την αποτελεσματικότητα της λειτουργίας του διοικητικού συμβουλίου μίας ανώνυμης εταιρίας εισηγμένης σε ρυθμισμένη αγορά περιέλαβε ρύθμιση η οποία προβλέπει ότι το διοικητικό συμβούλιο θα πρέπει να διορίσει ένα ανώτερο ανεξάρτητο διευθυντικό στέλεχος, το οποίο θα προέρχεται από τα μη εκτελεστικά μέλη του διοικητικού συμβουλίου.

Τα καθήκοντα του ανεξάρτητου διευθυντή μεταξύ των άλλων είναι:

Η διαμεσολάβηση μεταξύ προέδρου και διευθύνοντος συμβούλου σε περίπτωση διαφωνιών.

Η διαμεσολάβηση σε θέματα που ανακύπτουν από μη εκτελεστικά μέλη, όταν οι εισηγήσεις τους δεν λαμβάνονται υπόψη από τον πρόεδρο του διοικητικού συμβουλίου ή τον διευθύνοντα σύμβουλο. Η διαμεσολάβηση μεταξύ των μετόχων της εταιρίας και του προέδρου του διοικητικού συμβουλίου όταν οι μέτοχοι δεν έχουν πρόσβαση στον πρόεδρο προκειμένου να εκθέσουν τις ανησυχίες τους για την εξέλιξη των εταιρικών υποθέσεων. Διαμεσολάβηση σε θέματα αποφάσεων που δεν έχουν ληφθεί από το σύνολο του διοικητικού συμβουλίου. (Βασιλείου, Ηρειώτης, Μενεξιάδης, Μπάλιος, 2017:265 ο.π.)

Ενεργός συμμετοχή των μετόχων

Το ορθό πλαίσιο εταιρικής διακυβέρνησης βασίζεται στην παραδοχή ότι οι μέτοχοι συμμετέχουν ενεργά στις εταιρίες και ζητούν λογοδοσία από τα διοικητικά στελέχη για τις επιδόσεις των εταιριών. Όμως η πλειονότητα των μετόχων έχει παθητικό ρόλο και συχνά επικεντρώνεται μόνο στα βραχυπρόθεσμα κέρδη. Θεωρείται σκόπιμο να εξευρεθεί τρόπος ενθάρρυνσης των μετόχων να δραστηριοποιηθούν στα θέματα της εταιρικής διακυβέρνησης και να ενδιαφερθούν για την βιώσιμη απόδοση της εταιρίας. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, (2011), Το ενωσιακό πλαίσιο εταιρικής διακυβέρνησης, Πράσινη Βίβλος.)

Στην κατεύθυνση αυτή λειτουργεί η οδηγία του FRC ότι σε περίπτωση που ποσοστό 20% και άνω των ψήφων σε γενική συνέλευση των μετόχων είναι αντίθετες προς πρόταση του διοικητικού συμβουλίου τότε αυτό με την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων θα πρέπει να αναφέρει συγκεκριμένες ενέργειες στις οποίες θα προχωρήσει για διαβούλευση με τους συγκεκριμένους μετόχους προκειμένου να κατανοήσει τους λόγους της καταψήφισης της πρότασής του. Τα αποτελέσματα της διαβούλευσης πρέπει να ανακοινωθούν το αργότερο έξι μήνες μετά την συνάντηση με τους μετόχους.

Η συγκεκριμένη οδηγία είναι καλή πρακτική ενός ορθού πλαισίου εταιρικής διακυβέρνησης για εισηγμένες εταιρίες στο Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών δεδομένου πολλές από αυτές διαθέτουν μεγαλομετόχους που επηρεάζουν καθοριστικά τις εξελίξεις των εταιριών τους και η υιοθέτησή της διασφαλίζει την θέση των μικρομετόχων- επενδυτών και γενικότερα την διαφάνεια και την αξιοπιστία του συστήματος της εταιρικής διακυβέρνησης στην μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της εταιρίας. Αν οι υποψήφιοι επενδυτές αισθάνονται ότι η ηγετική ομάδα μιας επιχείρησης ενδιαφέρεται για τον προσπορισμό υπεραξίας αποκλειστικά για την ίδια και τα συμφέροντα που εκπροσωπεί, το βέβαιο είναι πως δεν θα επιδείξουν καμία διάθεση να επενδύσουν τα χρήματά τους στην εταιρία αυτή. Κάτι τέτοιο θα είναι εντελώς αρνητικό για την εταιρία αφού η αποχή των επενδυτών θα επιφέρει αύξηση του κόστους του κεφαλαίου που αυτή θα έχει ανάγκη και επιπλέον θα δημιουργήσει κακή εικόνα στην ευρύτερη κοινότητα των επενδυτών.(Μέτοχος & Επενδύσεις ο.π.).

Η συμμετοχή των εργαζομένων

Πέραν του συμφέροντος των μετόχων, σε ένα ορθό πλαίσιο εταιρικής διακυβέρνησης πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και το συμφέρον των εργαζομένων. Η ενεργός συμμετοχή των εργαζομένων στις υποθέσεις μιας εταιρίας μπορεί να έχει την μορφή της πληροφόρησης, της διαβούλευσης και της συμμετοχής στο διοικητικό συμβούλιο της εταιρίας. (Ε.Ε. 2011: 21 ο.π.)

Η σχετική οδηγία του Συμβουλίου Χρηματοοικονομικής Αναφοράς του Ηνωμένου Βασιλείου προτρέπει τις εταιρίες να χρησιμοποιήσουν τις ακόλουθες μεθόδους σε ότι αφορά την ενασχόληση με τους εργαζόμενους τους.

Συγκεκριμένα προτείνει ή να διορισθεί ένας διευθυντής από το εργατικό δυναμικό ή να διορισθεί μη εκτελεστικό μέλος του διοικητικού συμβουλίου από τους εργαζόμενους ή να συσταθεί επίσημη συμβουλευτική ομάδα από τους εργαζόμενους.

Η προτροπή αυτή αποτελεί καλή πρακτική εταιρικής διακυβέρνησης υπό προϋποθέσεις και δια τούτο υπάρχουν αντίθετες απόψεις διεθνώς. Θεωρείται ότι η εκπροσώπηση των εργαζομένων μιας εταιρίας στο διοικητικό συμβούλιό της συμβάλλει θετικά εξαιτίας της πληροφόρησης που παρέχεται από αυτούς, όταν οι εκπρόσωποι είναι υπάλληλοι της εταιρίας και δεν είναι τρίτα πρόσωπα εκτός εταιρίας τα οποία εκπροσωπούν το σωματείο των εργαζομένων.

Συμπεράσματα

Η επισκόπηση των οδηγιών του Συμβουλίου Χρηματοοικονομικής Αναφοράς του Ηνωμένου Βασιλείου εντόπισε οδηγίες, οι οποίες δεν έχουν υιοθετηθεί από τον Ελληνική Νομοθεσία σχετικά με την εταιρική διακυβέρνηση και ευχερώς θα μπορούσαν να εφαρμοσθούν από τις ανώνυμες εταιρίες που είναι εισηγμένες στο Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών αλλά και από άλλες εταιρίες που δεν είναι εισηγμένες στο Χρηματιστήριο.

Οι καλές πρακτικές ορθής εταιρικής διακυβέρνησης που εντοπίσθηκαν στην ανάπτυξη της μελέτης σκοπό έχουν την αύξηση της αποτελεσματικότητας της λειτουργίας της Διοίκησης και στην βιωσιμότητα της εταιρίας καθώς επίσης στην μακροπρόθεσμη απόδοση αυτής.

Η ανάπτυξη της συνολικής οικονομίας ενός κράτους βασίζεται στις επιδόσεις των επιχειρήσεων, είτε αυτές είναι ιδιωτικές είτε είναι δημόσιες. Ένα ορθό πλαίσιο εταιρικής διακυβέρνησης διασφαλίζει τα συμφέροντα όλων των ενδιαφερομένων μερών, την διαφάνεια και την αξιοπιστία της εταιρίας και τελικά διαμορφώνει συνθήκες βιωσιμότητας και μακροχρόνιας αποδοτικότητας που υπηρετεί και το συμφέρον των μετόχων της εταιρίας και των ενδιαφερόμενων μερών αυτής αλλά και συνολικά ευνοείται η εθνική οικονομία.

Η εφαρμογή καλών πρακτικών εταιρικής διακυβέρνησης και πέραν των νομοθετημένων μόνο ευνοϊκές εξελίξεις θα επιφέρει στην οργάνωση και λειτουργία των ελληνικών εταιριών εισηγμένων και μη εισηγμένων και το γεγονός αυτό θα συμβάλλει θετικά στην ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας, διότι θα στρέψουν το βλέμμα τους προς τις ελληνικές εταιρίες θεσμικοί επενδυτές του εξωτερικού και έτσι θα καλυφθεί το επενδυτικό κενό που έχει προκύψει στην Ελλάδα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Βασιλείου Δ, Ηρειώτης Ν, Μενεξιάδης Μ, Μπάλιος Δ, Εσωτερικός έλεγχος (2017), Rosili.
2. Goergem M,(2015), Εταιρική Διακυβέρνηση, Διπλογραφία.
3. Financial Reporting Council, (2018), The UK Corporate Governance Code, διαθέσιμο σε www.frc.org.uk/getattachment/88bd8c45-50ea-4841-95b0-d2f4f48069a2/2018-UK-Corporate-Governance-Code-FINAL.pdf
4. Μούζουλας, Σπ (2021),Διακυβέρνηση Ανωνύμων Εταιριών και Σύγχρονη Αγορά Κεφαλαίου, τ.1, Σάκκουλα.
5. Εφημερίδα Μέτοχος & Επενδύσεις, Το Αλφαβητάρι της εταιρικής διακυβέρνησης, διαθέσιμο σε www.sed.gr/library/metoxos
6. Περάκης Ευ, (2005), Το Δίκαιο της ανώνυμης εταιρίας, τ. 10, Νομική Βιβλιοθήκη
7. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, (2011), Το ενωσιακό πλαίσιο εταιρικής διακυβέρνησης, Πράσινη Βίβλος.
8. ΟΟΣΑ,(2004) Αρχές εταιρικής διακυβέρνησης, διαθέσιμο σε www.oecd.org/dataoecd/
9. Ν. 4706/2020 (ΦΕΚ A 136 - 17.07.2020) Εταιρική διακυβέρνηση ανωνύμων εταιρειών, διαθέσιμο σε www.forin.gr/laws/law/3890/n-4706-2020.
10. ΕΣΕΔ, (2021), Ελληνικός Κώδικας Εταιρικής Διακυβέρνησης, διαθέσιμο σε www.esed.org.gr/documents/20121/62614/ΕΣΕΔ++Κώδικας+Εταιρικής+Διακυβέρνησης+2021.pdf/

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΦΙΛΗΣ, ΜΒΑ Λογιστής