Ταυτόχρονα με τη συμπλήρωση σαράντα χρόνων από την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το 2021 σηματοδοτεί επίσης τα τριάντα πέντε χρόνια από την ανάπτυξη των Διαρθρωτικών Ταμείων. 

Η συμμετοχή της χώρας μας, αλλά και της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, αποτέλεσε αιτία για την ανάπτυξη της Πολιτικής συνοχής προκειμένου η Ευρωπαϊκή Ένωση να ανταποκριθεί στην πρόκληση της ενσωμάτωσης χωρών με σημαντική αναπτυξιακή υστέρηση. 

Η Πολιτική Συνοχής σύντομα εξελίχθηκε σε μία από τις πλέον καθοριστικές ευρωπαϊκές πολιτικές για την πραγματοποίηση του οράματος για τη δημιουργία ενός κοινού γεωγραφικού χώρου ευημερίας και προόδου για το σύνολο των πολιτών των ευρωπαϊκών περιφερειών. 

Σε ό,τι μας αφορά, περιττεύει να επισημάνουμε τα απολύτως θετικά αποτελέσματα της Πολιτικής Συνοχής στην ανάπτυξη της οικονομίας και τη σύγκλιση των περιφερειών μας με τις ευρωπαϊκές.

Η Πολιτική Συνοχής βρίσκεται σήμερα μπροστά σε κρίσιμες αποφάσεις που θα καθορίσουν την πορεία των ευρωπαϊκών περιφερειών στα επόμενα χρόνια. 

Η πρόσφατη περιπέτεια της πανδημίας ενίσχυσε τις τάσεις που είχαν διαφανεί στην προηγούμενη οικονομική κρίση αναφορικά με την αποτελεσματικότητα των μηχανισμών σύγκλισης των περιφερειών της Ευρώπης, κυρίως σε ό,τι έχει να κάνει με την παρατηρούμενη όξυνση των περιφερειακών και ενδο-περιφερειακών ανισοτήτων. 

Ειδικότερα, αν και υπολογίζεται ότι η απόσταση ανάμεσα στο 10% των πλουσιότερων και το 10% των φτωχότερων περιφερειών της Ευρώπης μειώνεται κατά 3,5%, συνέπεια της εφαρμογής της Πολιτικής Συνοχής για την περίοδο 2014-2020, ορισμένες περιφέρειες (κύρια της νότιας και της βορειοδυτικής Ευρώπης) καταγράφουν σημαντική υποχώρηση στο δείκτη σύγκλισης, ανάμεσά τους και η χώρα μας. 

Το γεγονός αυτό υπήρξε η αφετηριακή επισήμανση της πρόσφατης συνάντησης του Συμβουλίου Γενικών Υποθέσεων με τη συμμετοχή των αρμόδιων υπουργών για την Πολιτική Συνοχής (18.11.2021), που πραγματεύτηκε τις κατάλληλες πολιτικές και εργαλεία για την αποτελεσματική αξιοποίηση των Διαρθρωτικών Ταμείων στη μείωση των αναπτυξιακών διαφορών και την ικανοποίηση των ιδιαίτερων αναγκών των τοπικών περιοχών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Επ’ αυτού είναι χρήσιμο να διατυπωθούν τρεις παρατηρήσεις:

Πρώτον, η απάντηση της Ε.Ε. στην οικονομική κρίση που προκάλεσε η πανδημία υπήρξε έγκαιρη, αποφασιστική και αναλογική. 

Έθεσε στη διάθεσή των κρατών-μελών γενναίες χρηματοδοτήσεις (NextGenerationEU) που, σε συνδυασμό με το νέο Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο 2021-2027, μπορούν να ενισχύσουν τις δημόσιες επενδύσεις για την ανάκαμψη των ευρωπαϊκών οικονομιών αλλά και την ανθεκτικότητά τους. 

Κι εδώ η Ελλάδα ωφελήθηκε σημαντικά καθώς οι χρηματοδοτήσεις του Σχεδίου Ελλάδα 2.0 (συνδυαστικά επιχορηγήσεις και δάνεια) ξεπερνούν το 18% του ΑΕΠ του 2020.

Ωστόσο πρέπει να σημειώσουμε πως, οι (ορθές) προτεραιότητες που θέτει το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας για τον «πράσινο» και τον ψηφιακό μετασχηματισμό της οικονομίας, δεν ενισχύουν κατά τρόπο αυτόματο και συμμετρικό το σύνολο των περιφερειών, κύρια για δύο λόγους, 

α) η τοπική διάσταση της αναπτυξιακής διαδικασίας (local-based approach) απουσιάζει από τη στόχευση του RRF και 

β) δεν έχουν όλες οι περιφέρειες τις ίδιες δυνατότητες αξιοποίησης αυτών των πρόσθετων χρηματοδοτήσεων. 

Είναι λοιπόν πιθανό να παρατηρηθεί το παράδοξο φαινόμενο, η εφαρμογή των εθνικών σχεδίων Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (αλλά και σε ένα βαθμό της Πολιτικής Συνοχής καθώς μοιράζεται τις προτεραιότητες αυτές) να οδηγήσει σε διεύρυνση της απόστασης των λιγότερο αναπτυγμένων περιοχών της Ευρώπης από τις περισσότερο αναπτυγμένες.

Η βελτίωση της θεσμικής ικανότητας των περιφερειακών αρχών και της διαχειριστικής επάρκειας των δικαιούχων μέσω της ενδυνάμωσής τους (capacity building) και η βελτίωση του πλαισίου δημοσίων συμβάσεων (όπου η χώρα μας υστερεί σημαντικά) στο επίπεδο της εφαρμογής αλλά και της ενίσχυσης των τοπικών στρατηγικών (place-based policies) στο επίπεδο του σχεδιασμού θα ελαχιστοποιήσουν τα περιθώρια αναπτυξιακής απόκλισης.

Δεύτερον, ο αποτελεσματικός συνδυασμός των (ολοένα και περισσότερων) διαφορετικών χρηματοδοτικών εργαλείων και Ταμείων είναι κρίσιμος για την επίτευξη των στόχων Συνοχής:

α) ο αναπόφευκτος διαφορετικός χρονισμός των Ταμείων (με τα έργα του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας να πρέπει να ολοκληρωθούν πρώτα) δεν πρέπει να οδηγήσει σε πολιτική υποβάθμιση των προγραμμάτων της Πολιτικής Συνοχής, αδειάζοντας τη δεξαμενή των «ώριμων» και «καλών» έργων των κρατών και,

β) είναι σημαντικό να οριοθετηθούν πολιτικά οι στοχεύσεις των διαφορετικών μηχανισμών χρηματοδότησης. 

Το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (αν και ακόμη στα πρώτα του βήματα) είναι κρίσιμο να εξελιχθεί σε έναν μόνιμο μηχανισμό ενίσχυσης των δημοσίων επενδύσεων για την κάλυψη του επενδυτικού κενού που προκαλείται από εξωγενείς παράγοντες. 

Η Πολιτική Συνοχής πρέπει να στοχεύσει περισσότερο στον μετασχηματισμό των περιφερειακών/τοπικών οικονομιών. 

Δίπλα τους ως αναγκαίο συμπλήρωμα, ένας κεντρικός μηχανισμός μεταβιβαστικών πληρωμών στις περιπτώσεις ασύμμετρων οικονομικών σοκ («δημοσιονομική Ευρώπη»). 

Εν τη απουσία του τελευταίου, αυτό το ρόλο καλούνται να διαδραματίσουν οι άλλοι μηχανισμοί, κάτι που εγκυμονεί την ελλιπή επίτευξη των στόχων τους, ειδικά στην περίπτωση της Πολιτικής Συνοχής.

Τρίτον, οι διαθέσιμες χρηματοδοτήσεις πρέπει να διοχετευτούν στις ευρωπαϊκές οικονομίες στο συντομότερο δυνατό χρονικό διάστημα. 

Η ελλιπής χρηματοδότηση μίας οικονομίας επί μακρό αυξάνει την πιθανότητα πρόκλησης μίας μονιμότερης αναπτυξιακής υστέρησης. 

Είναι χαρακτηριστικό και ανησυχητικό ότι σήμερα, οκτώ χρόνια έπειτα από την έναρξη της τυπικής εφαρμογής των Προγραμμάτων της Συνοχής για την περίοδο 2014-2020, ο μέσος όρος απορρόφησής τους μόλις που υπερβαίνει το 60% (η Ελλάδα βρίσκεται στο 74%). 

Το γεγονός αυτό είναι δηλωτικό της ανάγκης μία κριτικής επισκόπησης όλων των ακολουθούμενων διαδικασιών διαχείρισης, υλοποίησης και ελέγχου των συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων.

Το eurospeak, δηλαδή η τεχνική γλώσσα της Επιτροπής, αν μη τι άλλο αποκαλύπτει τους περιορισμούς και τα όρια της κοινοτικής γραφειοκρατίας. 

Θεματικές συγκεντρώσεις, επενδυτικές προτεραιότητες και πρωτοβουλίες, παλαιές και νέες «αγκυλώσεις», καθιστούν τη διαχείριση αλλά και τον σχεδιασμό των προγραμμάτων μία άσκηση για δυνατούς λύτες, δυσχεραίνοντας ιδιαίτερα την προσαρμογή στις ιδιαιτερότητες κάθε τοπικής περιοχής. 

Δυστυχώς, το νέο κανονιστικό πλαίσιο για την προγραμματική περίοδο 2021-2027 δεν διαφέρει ουσιαστικά από το αντίστοιχο πλαίσιο της τρέχουσας περιόδου. 

Περισσότερη ευελιξία και απλούστευση των διαδικασιών θα επιτρέψουν στους πόρους να φτάνουν έγκαιρα και με τον κατάλληλο τρόπο εκεί που είναι περισσότερο αναγκαίοι. 

Τα άμεσα αποτελέσματα που επέφερε η ευελιξία του προσωρινού πλαισίου των Ευρωπαϊκών Κανονισμών για τα συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα δείχνουν την κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθήσουμε.

Στο πρόσφατο Συμβούλιο, η Επίτροπος Συνοχής και Μεταρρυθμίσεων Ελίζα Φερέιρα επέμεινε στην (περισσότερο πολιτική παρότρυνση παρά θεσμικά κατοχυρωμένη) αρχή της μη πρόκλησης βλάβης στη συνοχή (do no harm to cohesion). 

Η λειτουργική ενσωμάτωση αυτής της αρχής σε όλες τις κοινές ευρωπαϊκές πολιτικές και σε όλα τα επίπεδα λήψης απόφασης θα επιτρέψει στην Πολιτική Συνοχής να επιτελέσει τον κύριο στόχο της, αυτόν της σύγκλισης των περιφερειών της Ευρώπης.